H κλίμακα Καρντάσεφ

Ποίος είναι ο Καρντάσεφ ή ορθότερα Καρντασιόβ (Никола́й Семёнович Кардашёв) είναι Ρώσος αστροφυσικός, γνωστός για τις θεωρίες του περί εξωγήινων πολιτισμών.
 

Ο Καρντάσεφ γεννήθηκε στη Μόσχα στις 25 Απριλίου 1932 και απεφοίτησε από το Πολιτειακό Πανεπιστήμιο της Μόσχας το 1955. Στη συνέχεια εκπόνησε τη διδακτορική διατριβή του στο Αστρονομικό Ινστιτούτο Στέρνμπεργκ της Μόσχας υπό τον Ιωσήφ Σ. Σκλόφσκι και πήρε το διδακτορικό του το 1962.

Το 1963 ο Καρντάσεφ εξέτασε τον κβάζαρ CTA-102, στην πρώτη σοβιετική απόπειρα για αναζήτηση εξωγήινων ευφυών όντων (SETI). Κατά τη διάρκεια αυτής της έρευνας είχε την ιδέα ότι πιθανότατα κάποιοι πολιτισμοί στον γαλαξία μας είναι εκατομμύρια ή και δισεκατομμύρια έτη πιο προοδευμένοι τεχνολογικά από την ανθρωπότητα, και εφηύρε για να τους κατατάξει, το ταξινομικό σχήμα που είναι σήμερα γνωστό με το όνομά του: την Κλίμακα Καρντάσεφ. Οι σοβαρές σοβιετικές προσπάθειες στην έρευνα για εξωγήινη νοημοσύνη προηγήθηκαν των παρόμοιων αμερικανικών προγραμμάτων κατά μερικά χρόνια. Μεταξύ άλλων σοβαρών σοβιετικών ειδικών επί του θέματος ήταν και οι Βσέβολοντ Τρόιτσκι και Ιωσήφ Σ. Σκλόφσκι (ο παλιός καθηγητής του Καρντάσεφ).

Ο Καρντάσεφ εκλέχθηκε αντεπιστέλλον μέλος της Σοβιετικής Ακαδημίας Επιστημών (Τομέας Γενικής Φυσικής και Αστρονομίας) στις 12 Δεκεμβρίου 1976 και πλήρες μέλος της (Ρωσικής πλέον) Ακαδημίας Επιστημών στις 21 Μαρτίου 1994. Σήμερα είναι υποδιευθυντής του Ινστιτούτου Διαστημικών Ερευνών της Ακαδημίας, στη Μόσχα.

Οι τύποι των πολιτισμών σύμφωνα με την κλίμακα Καρντάσεφ είναι τέσσερις (4)

Τύπος μηδέν (0)

Στον τύπος μηδέν συγκαταλέγετε ένας πολιτισμός που στηρίζεται στην ενέργεια από τον πλανήτη στον οποίο κατοικεί, αντλώντας την κυρίως από πηγές που οι μορφές ενέργειας είναι ήπια αποθηκευμένες. Έτσι ονομάζεται τύπος μηδέν καθώς βαθμολογείται κάτω της μονάδας στη λογαριθμική αυτή κλίμακα. Ένας τέτοιος πολιτισμός είναι ο σημερινός δικός μας που χρησιμοποιεί ως επί το πλείστον ενέργεια που έχει αποθηκευτεί από νεκρές πλέον μορφές ζωής σε πηγές όπως το κάρβουνο, το πετρέλαιο ή το φυσικό αέριο. Καθίσταται αντιληπτό ότι δεν έχουμε ακόμη φθάσει την μονάδα στην κλίμακα Kardashev. Σύμφωνα με τον Καρλ Σαγκάν, που επέκτεινε και βαθμονόμησε την κλίμακα Καρντάσεφ πριν τον τύπο Ι, κατά τη βιομηχανική επανάσταση, το έτος 1900, ήμασταν στο 0,58 και το 2012 βαθμολογούμαστε στο 0,72. Σύμφωνα με σχετικούς υπολογισμούς, πιθανώς να φτάσουμε τον Τύπο ένα (1) σε 100 – 200 χρόνια.

Τύπος ένα (1)

Ο πολιτισμός Τύπου 1 έχει καταφέρει να δαμάσει και καταναλώνει την ενέργεια που του προσφέρει ο ίδιος ο πλανήτης του, τον οποίο και ελέγχει πλήρως. Η θερμοκρασία και το κλίμα του πλανήτη ελέγχονται ή και αλλάζουν κατά βούληση, ενώ τα έντονα καιρικά φαινόμενα (τυφώνες και ισχυρές καταιγίδες) ελέγχονται απόλυτα και προσφέρουν την ενέργειά τους στον πολιτισμό αυτό. Πιθανώς και τα ηφαίστεια ή ακόμα και οι σεισμοί μπορούν να αλλάξουν κατά βούληση από έναν τέτοιο πολιτισμό. Επίσης, εμφανίζεται οίκηση σε απίθανα ως πρότινος μέρη, όπως στους ωκεανούς (με πλωτές πόλεις). Για τον ανθρώπινο πολιτισμό στη Γη, ορατά πλέον σημάδια μετάβασης σε πολιτισμό Τύπου 1 από Τύπου μηδέν, θεωρούνται η τιθάσευση της πυρηνικής ενέργειας και της σύντηξης, οι προσπάθειες παγκοσμιοποίησης στην οικονομία (Ευρωπαϊκή Ένωση), την γλώσσα, την κουλτούρα, το πολιτικό σύστημα, τη διεπικοινωνία (ίντερνετ), οι επιτυχημένες προσπάθειες πρόγνωσης και πρόκλησης σεισμών, οι τεράστιες κατασκευές που προστατεύουν την ξηρά από την εισβολή της θάλασσας (Κάτω Χώρες) κλπ.

Τύπος δύο (2)

Ο πολιτισμός Τύπου 2 ελέγχει την ενέργεια του άστρου του και έχει ήδη αποικίσει το αστρικό του σύστημα. Στην περίπτωση του ανθρώπου της Γης θα έλεγχε τον Ήλιο, αντλώντας την ενέργεια του από εκεί, έχοντας πια εξαντλήσει τα αποθέματα ενέργειας του πλανήτη που κατοικεί και των πλανητών του ηλιακού συστήματος που έχει επίσης αποικίσει. Ο πολιτισμός σε αυτό το επίπεδο θεωρείται ήδη αθάνατος και κανένα γνωστό σημερινό όπλο μαζικής καταστροφής ή φυσική διεργασία δε μπορεί να τον αφανίσει, καθώς είτε μπορεί να σταματήσει τις πυρηνικές αντιδράσεις και να αποτρέψει την έκρηξη του άστρου του ως Υπερκαινοφανούς (Supernova), είτε να μετακινήσει τον ίδιο του τον πλανήτη ώστε να διαφύγει της έκρηξης, είτε απλά να μετοικήσει σε άλλο ηλιακό σύστημα. Σημειωτέον ότι η ενέργεια που καταναλώνει είναι 10 δισεκατομμύρια φορές περισσότερη από την παραγόμενη ενέργεια ενός πολιτισμού Τύπου 1.

Τύπος τρία (3)

Ο πολιτισμός Τύπου 3 ελέγχει την ενέργεια σε γαλαξιακό επίπεδο στο σύνολο σχεδόν του γαλαξία του και πιθανώς να έχει αποικίσει έναν ή περισσότερους γειτονικούς γαλαξίες. Ένας τέτοιος πολιτισμός έχει φτάσει σε επίπεδο να πειραματίζεται ενεργειακά ακόμη και με τις μαύρες τρύπες και τις σκουληκότρυπες. Μπορεί να πραγματοποιήσει ταξίδια στο χώρο και το χρόνο εντός του ιδίου σύμπαντος και έχει τη δυνατότητα να διαφύγει στο παρελθόν σε περίπτωση που στο σύμπαν του επέλθει θερμικός θάνατος. Παρομοίως, η ενέργεια που καταναλώνει είναι 10 δισεκατομμύρια φορές περισσότερη από την παραγόμενη ενέργεια ενός πολιτισμού Τύπου 2.

Από τον Zoltan Galantai ορίστηκε και ένας επί πλέον τύπος πολιτισμού

Τύπος τέσσερα (4)

Ο Zoltan Galantai έχει ορίσει μία θεωρητική προέκταση της κλίμακας, με πολιτισμό τύπου 4 (που βρίσκεται εκτός των ορισμένων τύπων της κλίμακας Καρντάσεφ) αυτόν που μπορεί και ελέγχει την ενέργεια σχεδόν ολόκληρου του ορατού σύμπαντος και πιθανόν και της σκοτεινής ύλης και της σκοτεινής ενέργειας. Πιθανώς να μπορεί να ταξιδέψει σε άλλα σύμπαντα ή να στείλει πληροφορία σε αυτά, ώστε να αναπτυχθεί πολιτισμός Τύπου μηδέν, με προοπτική να εξελιχθεί σε πολιτισμό Τύπου 1. Ένας τέτοιος πολιτισμός προσεγγίζει ή και υπερβαίνει ακόμα και τα εξωτικά όρια της επιστημονικής φαντασίας, με βάση τις σημερινές μας επιστημονικές γνώσεις και ίσως να είναι αδύνατο στην πραγματικότητα να υπάρξει. Ο ίδιος ο Galantai μάλιστα έχει συμφωνήσει ότι ένας τέτοιος πολιτισμός δεν θα ήταν ανιχνεύσιμος, καθώς οι πράξεις του δεν θα διέφεραν ιδιαίτερα από τις ίδιες τις φυσικές διεργασίες. 

Μια σοβαρή επισήμανση

Η περίοδος μετάβασης από ένα πολιτισμό Τύπου μηδέν σε Τύπου ένα θεωρείται η πιο κρίσιμη και πιο επικίνδυνη στην κλίμακα, καθώς ο πολιτισμός στο στάδιο αυτό δεν έχει αναπτύξει επαρκή συλλογική νοημοσύνη και η χρήση των νέων δυνάμεων μπορεί να αφανίσει εντελώς τον πολιτισμό αυτό, πριν την ολοκλήρωση της πλήρους μετάβασης του σε τύπο 1 (πυρηνικά, βιολογικά, γεωφυσικά όπλα μαζικής καταστροφής, ανεξέλεγκτη άνοδος της θερμοκρασίας του πλανήτη, καταστροφή των φυσικών μηχανισμών προστασίας όπως η μαγνητόσφαιρα, το στρώμα του όζοντος κλπ).

Ένας πιθανός τρόπος πλήρους συλλογής της ενέργειας από ένα άστρο, θεωρείται πως είναι η Σφαίρα Ντάισον.

Ποίος είναι ο Ντάισον

Freeman John Dyson (15/12/1923) Βρετανός φυσικός και μαθηματικός, γνωστός για την εργασία του στην κβαντομηχανική, την αστροφυσική, την αστροβιολογία και την πολιτική. Είναι γνωστότερος για παράξενες μελλοντικές ιδέες που έχει προτείνει κατά καιρούς, με σημαντικότερη τις λεγόμενες «Dyson Spheres» (Σφαίρες του Ντάισον).

Ο Dyson δούλευε ως αναλυτής στην RAF Bomber Command στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Μετά από τον πόλεμο, πήρε πτυχίο με βαθμό BA στα μαθηματικά από το πανεπιστήμιο του Κέμπριτζ το 1945 και ήταν συνεργάτης στο κολλέγιο Trinity από το 1946 ως το 1949. Το 1947 μετακόμισε στις Η.Π.Α., σε μια υποτροφία στο πανεπιστήμιο Cornell και προσχώρησε έπειτα στη σχολή εκεί ως καθηγητή φυσικής το 1951, χωρίς όμως PhD. Το 1953 διορίστηκε στο Ινστιτούτο Ανεπτυγμένων Ερευνών στο Princeton, ένας ιδιωτικός οργανισμός που ενθαρρύνει την επιστημονική έρευνα. Το 1957 πήρε αμερικάνικη υπηκοότητα.

Στα έτη που ακολούθησαν μετά τον πόλεμο ο Dyson ήταν αρμόδιος για την επίδειξη της εξίσωσης των δύο διατυπώσεων της κβαντικής ηλεκτροδυναμικής που υπήρξε εκείνη την περίοδο, την διαγραμματική ακέραια διατύπωση πορειών του Richard Feynman και τον υπολογισμό των παραλλαγών από τους Julian Schwinger και Sin-Itiro Tomonaga (χειρισμός Dyson).

Από το 1957 ως το 1961 εργάστηκε στο πρόγραμμα Orion, ένα διαστημόπλοιο που θα ταξιδεύει χάρις το κύμα κρούσεις που θα προκαλούν εκρήξεις πυρηνικών βομβών. Ένα πρωτότυπο πρότεινε τη χρήση συμβατικών εκρηκτικών υλών, αλλά το πρόγραμμα ακυρώθηκε από μια συνθήκη που απαγορεύει τη χρήση των πυρηνικών όπλων στο διάστημα. Το 1958 ήταν ο επικεφαλής στην ομάδα έρευνας του T.R.I.G.A., έναν μικρό και ασφαλή πυρηνικό αντιδραστήρα που χρησιμοποιήθηκε στα νοσοκομεία και τα πανεπιστήμια για την παραγωγή των ισοτόπων.

Το 1977 ο Dyson επόπτευσε τον προπτυχιακό φοιτητή John Aristotle Phillips του Princeton σε ένα έγγραφο όρου που περίγραψε ένα αξιόπιστο σχέδιο για ένα πυρηνικό όπλο. Από τότε ο Phillips έμεινε γνωστός ως "The A-Bomb Kid". Ο Dyson έχει δημοσιεύσει διάφορες μελέτες για την τεχνολογία, την επιστήμη, και το μέλλον. Στο Dyson απονεμήθηκε το μετάλλιο Lorentz το 1966 και το ανώτατο μετάλλιο Planck το 1969. Στο ακαδημαϊκό έτος 1984-1985 έδωσε τις διαλέξεις Gifford στο Αμπερντήν, το οποίο οδήγησε στο βιβλίο του Infinite In All Directions.

Το 1998 ο Dyson συμμετείχε στο Solar Electric Light Fund. Το 2000 πήρε το βραβείο Templeton για την πρόοδο στη θρησκεία. Από το 2003 ο Dyson είναι ο Πρόεδρος του Space Studies Institute, η διαστημική ερευνητική οργάνωση που ιδρύθηκε από τον Gerard Κ. O'Neill. στην ίδια χρονιά του απονεμήθηκε το Telluride Tech Festival Award of Technology στο Τelluride του Κολοράντο. Επίσης ο Dyson ήταν για χρόνια μέλος της αμυντικής συμβουλευτικής ομάδας JASON.

Τι είναι η Σφαίρα Ντάισον

Μη έχοντας κανένα άλλο παράδειγμα ζωής εκτός από αυτό που υπάρχει στη Γη, είμαστε αναγκασμένοι να χρησιμοποιήσουμε τον πλανήτη μας σαν μοντέλο. Ωστόσο η ως σήμερα η εξέλιξη του τεχνολογικού πολιτισμού μάς έδειξε πόσο παρακινδυνευμένο είναι να κάνει κανείς μελλοντολογικές προβλέψεις με βάση το σημερινό επίπεδο γνώσεων.

Για παράδειγμα, στις αρχές του εικοστού αιώνα κανείς δεν θα μπορούσε να φανταστεί την ανάπτυξη των αεροπορικών επικοινωνιών, ενώ στα μέσα του ίδιου αιώνα κανείς δεν θα μπορούσε να προβλέψει την εκρηκτική πρόοδο των ηλεκτρονικών υπολογιστών. Άρα ο ασφαλέστερος τρόπος για να προβλέψουμε την εξέλιξη της τεχνολογίας είναι να περιοριστούμε στο βασικότερο στοιχείο που χαρακτηρίζει το επίπεδο ενός προηγμένου πολιτισμού, τη διαθέσιμη ενέργεια. Την παρατήρηση αυτή είχε κάνει πρώτος ο ρώσος αστροφυσικός Καρντάσεφ το 1960.

Σύμφωνα λοιπόν με τον Φρίμαν Ντάισον, θα καταφέρουμε να φθάσουμε στην κατηγορία 1 σε μόλις 200 χρόνια. Σε 3.200 χρόνια θα καταφέρουμε να «προαχθούμε» στην κατηγορία 2 και, τέλος, σε άλλα 5.800 χρόνια, αν φυσικά οι πόλεμοι δεν έχουν αφανίσει το ανθρώπινο γένος, θα βρεθούμε στην κατηγορία 3. Αν αυτά τα χρονικά διαστήματα σας φαίνονται σύντομα, σκεφθείτε ότι από την εποχή που εφευρέθηκε η ατμομηχανή έχουν περάσει τριακόσια χρόνια, από την ηλεκτρική γεννήτρια εκατόν πενήντα και από τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές μόλις πενήντα.

Ένα από τα βασικότερα χαρακτηριστικά ενός πολιτισμού κατηγορίας 1,πάντα σύμφωνα με τον Φρίμαν Ντάισον είναι η ενιαία «διοίκηση» του πληθυσμού ενός πλανήτη και η επίλυση όλων των περιβαλλοντικών προβλημάτων. Ένας πολιτισμός που διαχειρίζεται όλη τη διαθέσιμη ενέργεια ενός πλανήτη έχει αφήσει πίσω του τις «πρωτόγονες» πηγές ενέργειας, που βασίζονται στην καύση ανθρακούχων ορυκτών και στην παραγωγή διοξειδίου του άνθρακα, και έχει επικεντρωθεί στην ενέργεια που μας στέλνει ο Ηλιος. H ενέργεια αυτή είναι εκείνη που καθορίζει το κλίμα της Γης και, επομένως, σε 200 χρόνια θα είμαστε σε θέση να προβλέπουμε και να αποφεύγουμε τις καιρικές καταστροφές. Θα μπορούμε ακόμη να επηρεάζουμε τη σεισμικότητα και την ηφαιστειακή δραστηριότητα της Γης. H εκμετάλλευση όμως της ηλιακής ενέργειας θα απαιτήσει κεντρικό σχεδιασμό σε όλες τις στεριές και τις θάλασσες, πράγμα που θα έχει αποτέλεσμα την ανάδειξη μιας κυβέρνησης και τη βαθμιαία επικράτηση μιας γλώσσας και ενός νομίσματος. H τάση που παρατηρούμε σήμερα για την ενοποίηση των κρατών και της οικονομίας, καθώς και η αργή αλλά αισθητή επικράτηση της αγγλικής γλώσσας, ίσως δεν είναι συμπτώσεις.

H μετεξέλιξη του πολιτισμού μας στην κατηγορία 2 θα απαιτήσει μερικές χιλιετίες, αφού η «συγκομιδή» όλης της ενέργειας του Ηλίου, που είναι ένα δισεκατομμύριο φορές περισσότερη απ' όση ηλιακή ενέργεια δέχεται ο πλανήτης μας, θα είναι δύσκολο εγχείρημα. Γνωρίζουμε όμως από σήμερα μια πιθανή λύση, που πρότεινε ο Ντάισον: θα διαλύσουμε τον πλανήτη Δία και με το υλικό του θα φτιάξουμε μια σφαίρα, η οποία θα απορροφά όλη την ενέργεια που ακτινοβολεί ο Ηλιος. Έχοντας διαθέσιμη τόση ενέργεια, θα μπορέσουμε να κατασκευάσουμε έναν ολόκληρο στόλο από αυτοαναπαραγόμενα ρομπότ, τα οποία θα αρχίσουν να εξερευνούν και να αποικίζουν τον Γαλαξία.

H ιδέα αυτή χρησιμοποιήθηκε από τον Στάνλεϊ Κιούμπρικ στην αρχή της ταινίας Οδύσσεια 2001, όπου οι άνθρωποι ανακαλύπτουν σε διάφορα σημεία του ηλιακού συστήματος παράξενες διαστημικές συσκευές, οι οποίες αποτελούν τους «προσκόπους» ενός τεχνολογικά υπέρ-προηγμένου πολιτισμού.

Τέλος, ύστερα από πέντε χιλιάδες χρόνια θα φθάσουμε στο σημείο, με τη βοήθεια των μηχανών μας, να διαχειριζόμαστε όση ενέργεια παράγει σχεδόν όλος ο Γαλαξίας, η οποία είναι εκατό δισεκατομμύρια φορές περισσότερη απ' όση παράγει ο Ήλιος. Τότε θα είμαστε σε θέση να αλλάζουμε τη δομή του χωροχρόνου και να δημιουργούμε κοσμικές σήραγγες στο Σύμπαν. Χρησιμοποιώντας αυτές τις σήραγγες θα φθάνουμε στα πιο απομακρυσμένα αστέρια πιο γρήγορα από το φως, και έτσι οι τεράστιες αποστάσεις δεν θα αποτελούν πια πρόβλημα στα διαστημικά ταξίδια.

Τι κάνουμε για όλα αυτά σήμερα

Έχουμε ήδη κατασκευάσει νέα εξελιγμένα τηλεσκόπια που πλέον επιτρέπουν σε αστρονόμους να εντοπίζουν τη θερμότητα που θα εξέπεμπαν εξελιγμένοι εξωγήινοι πολιτισμοί, οι οποίοι θα είχαν «δαμάσει» τα ίδια τα άστρα για σκοπούς ενέργειας (το σενάριο της «Dyson Sphere», που αντλεί άμεσα την ενέργεια του ίδιου του άστρου που βρίσκεται στο επίκεντρο του συστήματος ενός πολιτισμού).

Τέτοιοι πολιτισμοί θα ήταν αυτοί του «Τύπου 3» στην κλίμακα Kardashev (που χρησιμοποιείται για την αξιολόγηση της τεχνολογικής εξέλιξης πιθανών εξωγήινων πολιτισμών), και θεωρείται πως θα είναι ανιχνεύσιμοι στο μέσο του υπέρυθρο τμήματος του φάσματος, εξαιτίας των εκπομπών σημαντικών ποσοτήτων θερμότητας. Ομάδα αστρονόμων υπό τον Τζέισον Ράιτ (Penn State University) έχει ήδη καταρτίσει μια λίστα με αρκετές εκατοντάδες «υποψήφιους» γαλαξίες, όπου έχουν παρατηρηθεί ασυνήθιστες υπέρυθρες εκπομπές. Ωστόσο, επισημαίνεται ότι, αν και σπάνιες, αυτού του είδους οι εκπομπές μπορούν επίσης να παραχθούν από φυσικές διαδικασίες.

Ο καθηγητής Μάικλ Γκάρετ (ASTRON, Πανεπιστήμιο του Λάιντεν) προέβη σε μετρήσεις ραδιοκυμάτων πάνω στους πλέον «πολλά υποσχόμενους» γαλαξίες και διαπίστωσε ότι στην πλειονότητά τους τα συστήματα αυτά παρουσιάζουν εκπομπές που εξηγούνται καλύτερα από φυσικά φαινόμενα. Οι μετρήσεις των εκπομπών έδειξαν επίπεδα που υποδεικνύουν ότι δεν πρόκειται για θερμότητα που εκλύεται από εξωγήινες εγκαταστάσεις, αλλά μάλλον από αστρική σκόνη – η οποία παράγεται και θερμαίνεται σε τομείς όπου «γεννιούνται» άστρα.

Όπως αναφέρει ο Γκάρετ, ούτως ή άλλως οι έρευνες του Penn State University έδειξαν ότι τα «υποψήφια» συστήματα είναι εκ των πραγμάτων σπάνια- και οι δικές του έρευνες δείχνουν με τη σειρά τους ότι ακόμα και το «σπάνια» αποτελεί μάλλον «επιεική» όρο, οπότε, όπως δείχνουν τα πράγματα, πολιτισμοί Τύπου 3 στην κλίμακα Kardashev στην συμπαντική «γειτονιά» μας δεν υπάρχουν.

Σε κάθε περίπτωση πάντως, η τεχνική του Γκάρετ μπορεί να χρησιμοποιηθεί και για τον εντοπισμό πολιτισμών Τύπου 2, που έχουν πολύ πιο περιορισμένους πόρους σε σχέση με τον Τύπο 3. Για αυτούς τους πολιτισμούς, η προσέγγιση του Γκάρετ έχει ως εξής: «Είναι λίγο ανησυχητικό που πολιτισμοί Τύπου 3 δεν φαίνονται να υπάρχουν. Δεν είναι αυτό που θα προβλέπαμε βάσει των νόμων της Φύσης, που εξηγούν τόσο καλό το φυσικό σύμπαν. Μας λείπει ένα σημαντικό κομμάτι του πάζλ εδώ. Ίσως οι προηγμένοι πολιτισμοί να είναι τόσο εξελιγμένοι όσον αφορά στην κατανάλωση ενέργειας, παράγοντας πολύ λίγη θερμότητα - οι γνώσεις μας στη Φυσική αυτή τη στιγμή ωστόσο μας δείχνουν ότι αυτό θα ήταν δύσκολο. Το σημαντικό είναι να συνεχίσουμε να ψάχνουμε για σημάδια εξωγήινης νοημοσύνης μέχρι να καταλάβουμε ακριβώς τι συμβαίνει».